N.B. Dit document is verdeeld in een aantal delen. Zie voor afbeeldingen de index of de vervolgdelen.

Sinds juni 2009 woon ik in Zeegse (Drenthe). Ik blijf echter wel geïnteresseerd in interessante aanvullingen voor deze pagina.

Het verschijnen van deel 16 van de Arnhemse Monumentenreeks, getiteld Heijenoord en Lombok, van landgoed tot stadsuitbreiding in Arnhem door Jan Vredenberg was voor mij aanleiding om te kijken hoe de wijk eigenlijk tot stand is gekomen.

Luchtfoto van Oud-Heijenoord omstreeks 2002. 

De Arnhemse wijk Heijenoord wordt begrensd door de spoorweg richting Utrecht in het zuiden en de Amsterdamseweg in het noorden, aan de westkant ligt Het Dorp. Het oostelijke deel van de wijk wordt ook wel Oud-Heijenoord genoemd, hoewel de oorsprong van de naam Heijenoord in het westelijke deel van de wijk ligt. 

Sinds 1980 en mogelijk ook al eerder hanteert de gemeente Arnhem t.b.v. statistische gegevens en wijkbeheer een wijkindeling waarbij de oostgrens van de wijk Heijenoord/Lombok ligt bij de Frombergstraat. Het gebied ten oosten daarvan hoort bij de Burgemeesterswijk/Hoogkamp. Deze indeling wordt echter niet consequent toegepast. De bestemmingsplannen hebben dikwijls andere grenzen. Het bestemmingsplan Heijenoord - Het Dorp heeft de oostgrens bij de Bovenbrugstraat. Ook het project Buiten Gewoon Beter Heijenoord gebruikt gemakshalve deze grens. De buurt Het Dorp-Mariëndaal is overigens ingedeeld bij de wijk Klingelbeek. Bij de parkeerenquête in de Burgemeesterswijk in februari 2006 is de Amsterdamseweg als grens aangehouden.

Ongeveer op de plaats van de Hertshoornstraat lag het huis Groot-Heidenoord, iets oostelijker bevindt zich nu een dubbele villa met de naam Heijendaal, verborgen door de omringende bebouwing uit de jaren 30, aan het eind van de Weg langs Klim en Dal. Een ander huis dat al in 1832 aanwezig is, de Voorste Heidenoord, was gelegen ten zuiden van de latere spoorweg ter hoogte van het St. Elisabeths Gasthuis. Sinds juni 2005 is ongeveer op deze plaats het verpleeghuis Heijendaal gevestigd.

Omstreeks 1858 is de villa Heijenoord, met een koepelvormige uitbouw, gebouwd aan de latere Heijenoordseweg, dus niet op de plaats van het oude Groot-Heidenoord, maar westelijker. Van 1930 tot 1933 heeft het huis gediend als jeugdherberg, waarna de jeugdherberg verhuisde naar de nieuwbouw aan de Diepenbrocklaan in de wijk Alteveer. Volgens Heijenoord en Lombok is het huis in de Tweede Wereldoorlog door brand verloren gegaan, echter toenmalig wijkbewoner Ruurd Faber (gastenboek www.Heijenoord.net 5-8-2006) meent dat de villa er na de oorlog nog heeft gestaan tot ergens tussen 1960-1970. Inderdaad staat het pand op een wederopbouwkaart van Arnhem-West van kort na de oorlog als bestaand gebouw, dus relatief onbeschadigd (Gelders Archief microfiche 3436).

In Heijenoord en Lombok wordt een zeer gedegen overzicht gegeven van de ontwikkeling in dit gebied, maar door het aantal beschikbare pagina’s en de veelheid aan onderwerpen zijn een aantal zaken slechts summier aangestipt en zijn sommige details onduidelijk of voor meerdere uitleg vatbaar. Het werk maakt deels gebruik van eerdere studies van het Monumenten Advies Bureau te Nijmegen in opdracht van de gemeente Arnhem, o.a. Cultuurhistorische Effectrapportage Heijenoord (1998). Hierin worden de beeldbepalende panden in dit gebied vanaf de Brouwerijweg tot aan de Beaulieustraat geïnventariseerd. Ook wordt een vrij uitvoerige beschrijving gegeven van de historie van dit gebied met een aantal historische kaarten als bijlage. De ouderdomsbepalingen van de nog aanwezige panden lijken daarbij voornamelijk te zijn gebaseerd op stijlkenmerken en minder op historische gegevens.

Twee nuttige werken zijn voorts "Arnhemse molens en hun geschiedenis" van G.B. Janssen waarin uitvoerig gebruik is gemaakt van kadastrale gegevens en stukken bij het aanvragen van vergunningen en het tijdsverslag "Arnhem omstreeks het midden der vorige eeuw" van A. Markus, oorspronkelijk uitgegeven in 1906, zie ook het litteratuuroverzicht.

Omdat het boek Heijenoord en Lombok bij mij verschillende vragen opriep met betrekking tot locaties en ouderdom van gebouwen, leek het mij interessant de beschikbare bronnen eens na te zien, met name kaarten van dit gebied zoals kadasterkaarten, topografische kaarten en stadsplattegronden.

Tip: Van enkele afbeeldingen is een groter formaat aanwezig (klik op de afbeelding indien een "hand" wordt getoond op de muispositie). De overige afbeeldingen en foto's kunnen vergroot worden weergegeven via het menu Bestand-Afdrukvoorbeeld (Internet Explorer) en daarna inzoomen. 
Aan de tekst van dit artikel wordt nog gewerkt. Aanvullingen of correcties worden zeer gewaardeerd, zie bovenaan bij auteur.

Gedetailleerde kadasterkaarten uit 1832 zijn eenvoudig beschikbaar via uitgegeven atlassen of in te zien op microfiches in de (voormalige) rijksarchieven. Sinds kort zijn de kaarten in nog gedetailleerdere vorm en in kleur beschikbaar via www.dewoonomgeving.nl (inmiddels niet meer actief). Hierop zijn ook details te zien die op de kaarten in de atlassen zijn weggelaten, zoals in sectie F (Klingelbeek) het later ingetekende tracé van de spoorlijn, die oorspronkelijk is aangelegd in 1845 en in latere jaren is verbreed. Door de kadasterkaarten zo goed mogelijk te projecteren op recente topografische kaarten kan een vrij betrouwbaar beeld worden verkregen van de vroegere ligging van percelen.

Minder bekend is dat vanaf 1878 nieuwe kadasterkaarten zijn gemaakt vanwege de wet op de Grondbelasting van 1870, waardoor alle eigendommen opnieuw moesten worden gewaardeerd. In dit kader zijn ook registers gemaakt van de eigendommen gebouwd in 1773-1775, o.a. herzien in 1895-1897 met daarbij ook de woonadressen. De eigendommen ongebouwd zijn opgenomen omstreeks 1889. De kaarten en registers zijn in de tweede helft van de 20^ste eeuw meest overgedragen aan de rijksarchieven, maar mogelijk kregen de gemeenten ook eerder een kopie. Zo bevat de kaartenverzameling van het voormalig Gemeentearchief van Arnhem, nu onderdeel van het Gelders Archief, kadasterkaarten van verschillende nieuwe secties of later toegevoegde bladen, o.a. enkele van omstreeks 1880 en van omstreeks 1917 en ook van latere nieuwbouwwijken. De aan het voormalig rijksarchief overgedragen kadasterkaarten, opgenomen in Gelders Archief, toegang 1117, waarvan een concept inventaris aanwezig is, zijn zeer incompleet en bevatten in hoofdzaak kaarten van Oost-Gelderse gemeenten.

Gelders Archief, toegang 0249 blijkt verschillende grondbelastingsregisters te bevatten, die helaas nog niet zijn geïnventariseerd, zodat ze nog niet toegankelijk zijn voor het publiek. Wel waren enkele medewerkers van het archief zo vriendelijk een drietal registers m.b.t. tot Arnhem voor mij op te sporen. Het eerste boek betreft de gebouwde eigendommen 1873-1875. Het tweede en derde boek de gebouwde eigendommen 1895-1897 met de oorspronkelijke secties A-O, waarbij o.a. sectie F is leeggelaten en met de nieuwe secties P-R. Volgens aantekening op de kadasterkaart 1832 van sectie F (Klingelbeek) is deze sectie in 1879 geheel hermeten en opgenomen in een nieuwe sectie P. De reden was ongetwijfeld dat in deze secties inmiddels vele veranderingen hadden plaatsgevonden vanwege de nieuwbouw in dit gebied. Hoewel ik eerst moeite had deze te vinden in het Gelders Archief, bleken de nieuwe kaarten "gewoon" in de bak met microfiches van de oorspronkelijke kaarten van 1832 te zijn geplaatst inclusief andere kadasterkaarten van andere secties die later zijn vernieuwd. Helaas zijn daarbij geen registers aanwezig. Alleen de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (OAT) van 1832 zijn op microfiche aanwezig. Van sectie P zijn de oorspronkelijke twee kaarten van sectie F schaal 1:2500 vervangen door 13 kaarten met een schaal van 1:1000.

De in 1879 nieuwe perceelnummering loopt globaal van west naar oost, eerst het gebied ten noorden van de spoorlijn tot aan de Bovenbrugstraat, vervolgens het gebied ten zuiden daarvan tot de Brugstraat en tenslotte het gebied ten oosten van de Bovenbrugstraat en de Brugstraat tot aan het Willemsplein. Hierbij is een deel van oorspronkelijk sectie M (Sterrenberg) gevoegd bij de nieuwe sectie P, hoewel dat niet op de kadasterkaart van 1832 is vermeld. Oorspronkelijk zijn een kleine 1000 percelen genummerd, maar doordat bij elke wijziging van perceelsgrenzen een nieuw nummer wordt uitgegeven, is het aantal perceelnummers in 1897 inmiddels opgelopen tot ongeveer 2200. Uit de huidige perceelnummers is af te leiden dat nummer 4000 omstreeks 1940 is bereikt en nummer 6000 omstreeks het jaar 2000. De nieuwste percelen in het Hofpoortgebied hebben nummers rond P 6200. Het huidige perceelnummer geeft dus een aanwijzing wanneer het perceel is gevormd of laatst gewijzigd en daarmee indirect de minimale ouderdom van het huis op het perceel, voorzover later geen herbouw binnen dezelfde perceelsgrenzen heeft plaatsgevonden. Tenslotte zijn bij het kadaster uittreksels van actuele kadasterkaarten online aan te vragen. Dit betreft dan een perceel en de naaste omgeving.

Indien een perceel nu nog een nummer heeft beneden de 1000, weten we zeker dat dit perceel al bestond in 1879 en toen waarschijnlijk al bebouwd was of op het punt stond bebouwd te worden. Helaas zijn er nu nog maar enkele van die gevallen aan te wijzen. In dit gebied betreft het de eerste vier huizen aan de Rozenstraat oostzijde na het nieuwe hoekpand op de kop met de Brouwerijweg met in 1897 de even huisnummers 4-18 en perceelnummers P410-P413 en het huis Frombergstraat 45/47 met perceelnummer P432. Een uittreksel van de kadasterkaart uit 1918 met daarop de Rozenstraat en het noordelijk gedeelte van de Frombergstraat en omgeving bevat nog verschillende oude perceelnummers of perceelnummers die in 1897 werden genoemd en is daarom zeer interessant.

Topografische kaarten met voldoende detail zijn vervaardigd vanaf 1870 in de serie Bonnebladen 1: 25000, uitgegeven door de Topografische Dienst Kadaster. De kaartserie 490 Oosterbeek bevat het westelijke deel van de gemeente Arnhem. Het Gelders Archief beschikt voorts over een "Topographische Kaart van de gemeente Arnhem" in de schaal 1:10000, uitgegeven in 1874, die naast een grotere detaillering een interessante momentopname biedt tussen de eerste topografische kaart van 1870 en de kadasterkaart van 1879. Daarnaast zijn er verschillende plattegronden van de stad Arnhem met verschillende mate van nauwkeurigheid en betrouwbaarheid. Het Gelders Archief beschikt over enkele zeer nauwkeurige stadsplattegronden die vermoedelijk ook zijn gebaseerd op kadasterkaarten, o.a. van 1889 en 1900. Trouwens ook de topografische kaarten van de Topografische Dienst zijn niet altijd geheel betrouwbaar. Op de kaart van 1895 ontbreekt de bebouwing tussen de Rozenstraat en de noordelijke Parallelweg inclusief de Bandfabriek, die in 1870 is opgericht en op de kadasterkaart van 1879 wel aanwezig is.

De jaarlijkse adresboeken van Arnhem, die op microfiche in het Gelders Archief beschikbaar zijn vanaf 1855, bieden een zeer interessante aanvulling op het kaartmateriaal. Behalve de adressenlijst van bewoners geven deze boeken ook informatie over tal van andere zaken en een lijst van straten met aantal huisnummers, waardoor ook op die manier de groei van de huizenbouw in een bepaalde straat kan worden gevolgd. Helaas is het bevolkingsregister van Arnhem in de oorlog verloren gegaan.

Als aanvullende informatie is voorts gebruik gemaakt van het Gedenkboek Arnhem 1813-1913 met daarin een kroniek van gebeurtenissen in die periode en van het hiervoor vermelde boek van A. Markus (1843-1907), waarin naast veel informatie over de stad uit vroegere tijd, gehaald uit de op dat moment beschikbare geschiedkundige werken, ook een uitgebreide beschrijving in de vorm van een rondleiding wordt gegeven van de stad in de periode van de jeugd van Antoon Markus, met daarbij de vergelijking met de tegenwoordige tijd (rond 1905).

In het adresboek van 1878/1879 worden in wijk I na de Weststraat (later Renssenstraat) de volgende straatnamen vermeld met de aanwezige huisnummers:
Heijendaalscheweg 1-45, Holleweg 1-3, Heijenoordscheweg 1-10, Bovenbrugstraat 1-6, Frombergstraat 1-7, Frombergdwarsstraat 1-2, Beaulieustraat 1-3, Amsterdamscheweg 2-16, 21-26, 31-38, 42, 43, 48-50, 53, 66. De tussenliggende nummers aan de Amsterdamseweg liggen aan de noordzijde van de weg in wijk K.

In 1880 wordt bijna dezelfde lijst vermeld, maar met andere straatnamen:
Parallelweg 1-45, Holleweg 1-3, Rozenstraat 1-14, Bovenbrugstraat 1-6, Frombergstraat 1-7, Frombergdwarsstraat 1-2, Beaulieustraat 1-3, Amsterdamscheweg als in 1878/1879.

In 1885 worden vermeld onder wijk I in alfabetische volgorde: Amsterdamscheweg 2-16, 21-22, 23-26, 31-33, 34-38, 42, 43, 48-50, 53 en 66, de tussenliggende nummers vallen onder wijk K.
Verder in wijk I: Beaulieustraat 1-3, Bovenbrugstraat 1-6, Brouwerijweg 1-63, Frombergstraat 1-7, Noordelijke Parallelweg 1-68, Pompstraat 1-38, Rozenstraat 1-14, Schilderstraat 1-67.

Hieruit kan worden afgeleid dat de Noordelijke Parallelweg aanvankelijk de Heijendaalscheweg werd genoemd en de Brouwerijweg de Holleweg, zoals ook nog vermeld op de kadasterkaart van 1879. De Heijenoordscheweg in 1879 lijkt overeen te komen met de latere Rozenstraat. Het is ook mogelijk dat onder de Heijendaalscheweg/Parallelweg aanvankelijk ook de Pompstraat viel, want de perceelindeling in deze straat is al in 1879 gevormd, terwijl de straat dan nog niet wordt genoemd. De eerste huizen aan de Brouwerijweg liggen dan op de hoek met de Rozenstraat, terwijl de eerste huizen in de Rozenstraat ook gelegen zijn aan de hoek met de Brouwerijweg en vervolgens aan de zuidkant vanaf de Noordelijke Parallelweg.

Tot 1877 worden de huisadressen genummerd per wijk. De volgorde is in de meest logische volgorde zoals een postbode dat zou doen, in een straat met huizen op grote afstand van elkaar afwisselend links en rechts zonder vast patroon, bij aaneengesloten bebouwing kan eerst de ene helft van de straat doorlopend worden genummerd en vervolgens terug aan de andere kant. Het laatste systeem werd aanvankelijk ook toegepast toen omstreeks 1876 werd overgegaan op huisnummers per straat. Vanaf rond 1880 wordt het systeem van even/oneven nummers toegepast, in Arnhem even rechts, in sommige andere plaatsen is dat andersom. Straten met het oude systeem werden alleen hernummerd indien de groei van het aantal huizen dat noodzakelijk maakte, zoals in dit gebied de Frombergstraat en de Amsterdamseweg. Sommige straten, vooral in de binnenstad en o.a. de Klarendalseweg, maar ook de Tulpstraat, de Pompstraat en de Brugstraat hebben nog steeds het systeem van nummering beginnend aan een kant van de straat en aan het eind van de straat via de overzijde terugkerend naar het begin.

Volgende (Globale ontwikkeling aan de hand van kaarten)